اهمیت حفظ قرآن

---

ویژگی‌های قرآن و سفارش‌های پیوسته ی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره ی آن سبب شد تا این کتاب در سراسر زندگی مردم راه یابد و همه چیز مسلمانان گردد؛ به ویژه آن که مؤمنان آن روزگار جز قرآن کتابی نداشتند و تلاوت، حفظ، تعلیم و تعلم به آن اختصاص داشت. حفظ قرآن همواره، به عنوان یک سنت و عبادت بزرگ، در میان مسلمانان مطرح بود و حتی پس از پدید آمدن صنعت چاپ نیز موقعیت خود را حفظ کرد. این امر در پرتو جایگاه والای قرآن و حفظ آن تحقق یافت؛ جایگاهی که می‌توان آن را در ابعاد مختلف زیر مورد بررسی قرار داد.

۱ - حفظ قرآن در قرآن

---

قرآن درباره ی به خاطر سپاری کتاب خدا تنها در یک جا سخن به میان آورده است. آنجا که می‌فرماید: «و اذکرن ما یتلی فی بیوتکن من آیات الله و الحکمة ان الله کان لطیفا خبیرا» حکمت و آیات الهی را که در خانه‌های شما تلاوت می‌شود، به خاطر بسپارید. (بدانید که) همانا خداوند مهربان و از همه آگاه است.
«ذکر» در این آیه در قبال نسیان (فراموشی) به معنای حفظ و به خاطر سپردن است. در تفسیر آیه دو احتمال داده شده، یکی آنچه که در متن ذکر شده است و دیگری این که ذکر به معنای شکر است. یعنی خدا را شکر کنید از این که خداوند شما (زنان پیامبر) را در خانه ی وحی قرار داده است. علامه طباطبایی تفسیر اول را پسندیده و دومی را ضعیف شمرده است. برای توضیح بیش تر به تفسیر المیزان و مجمع البیان ذیل آیه ی ۳۴ احزاب مراجعه شود.
خداوند متعال در این آیه و آیات قبل وظایفی را برای زنان پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) معین ساخته است. آخرین وظیفه در این آیه بیان شده است. به آنان سفارش می‌کند هرچه از کلام الهی در خانه هایتان نازل می‌شود؛ به خاطر بسپارید و آن‌ها را در زندگی خویش به کار ببندید.
این آیه در واقع ارزش حفظ قرآن را برای مسلمانان گوشزد می‌نماید. مخاطبان آیه، زنان رسول خدایند اما از آن جا که اساس شریعت بر حفظ قرآن و سنت پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است، می‌توان گفت: در واقع مخاطب آیه گروهی خاص نیست و همه ی مسلمانان در تمسک به قرآن و سنت و حفظ آن شریکند.

۲ - حفظ قرآن در احادیث

---

معصومان (علیهم‌السّلام) در این باره سخنان بسیار دارند و در موارد مختلف به فراخور آگاهی و ایمان مخاطبان شان به آن اشاره کرده‌اند. گفتار پیشوایان دین نشان می‌دهد حفظ قرآن چنان اهمیت دارد که بسیاری از مقام‌های معنوی جز به یاری آن به دست نمی‌آید. بخشی از این مقام‌ها عبارت است از:

۲.۱ - هم نشینی با فرشتگان

امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «الحافظ للقرءان العامل به مع السفرة الکرام البررة. حافظ قرآنی که به آن عمل کند، با فرشتگان پیغام بر و نیک رفتار هم نشین خواهد شد.
گروهی این روایت را ذیل آیه ی «بایدی سفرة. کرام بررة.» و ۱۶ (قرآن به دست سفیران حق و فرشتگان وحی و نیک رفتار سپرده شده است)
ذکر کرده‌اند و معتقدند مراد از «سفرة» (سفیران) حافظان، قاریان، کاتبان قرآن و دانشمندانی است که در هر عصری آیات خداوند را از دستبرد شیاطین محفوظ می‌دارند.
این تفسیر درست نمی‌نماید؛ زیرا خداوند می‌فرماید: آیات الهی به دست «سفیران نیک رفتار» سپرده شده است و روایت نشان می‌دهد که حافظان هم نشین سفیرانند نه خود آن‌ها.
سخن امام صادق (علیه‌السّلام) بر همراهی و هم نشینی حافظان و مفسران با سفیران گواهی می‌دهد. بی تردید وقتی دانشمندان و حافظان قرآن کاری شبیه فرشتگان و حاملان وحی انجام می‌دهند، با آن‌ها در یک جایگاه و رتبه قرار می‌گیرند.

۲.۲ - در شمار بزرگان امت جای گرفتن

امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «اشراف امتی حملة القرءآن و اصحاب اللیل.»
بزرگان امت من، قاریان و حافظان«حملة القرآن» معنای گسترده‌ای دارد که شامل عالمان، مفسران، قاریان و حافظان می‌شود. و شب زنده دارند.

۲.۳ - ایمنی از عذاب الهی

امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «اقرؤو القرآن و استظهروه فان الله تعالی لایعذب قلبا وعی القرآن.» قرآن تلاوت کنید و آن را به خاطر سپارید؛ زیرا خداوند متعال دلی که قرآن در آن باشد عذاب نمی‌کند.
حفظ قرآن مجید و انس با آن، انسان را در مسیر عمل به وحی و بهره جستن از معارف آن قرار می‌دهد و در نتیجه از آتش دوزخ مصون می‌دارد. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «لوکان القرآن فی اهاب ما مسته النار.» اگر قرآن در پوستی باشد، آتش بدان نخواهد رسید.

۲.۴ - آبادی قلب

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «ان الذی لیس فی جوفه شییء من القرآن کالبیت الخراب.»
کسی که در درونش چیزی (سوره‌ای آیه‌ای) از قرآن نباشد، مانند خانه ی ویران است.وقتی از حفظ قرآن سخن به میان می‌آید، نباید چنین تصور شود که منظور حفظ کل است. حفظ قرآن، هر مقدار، مقدور و ممکن باشد خوب است. در تاریخ اسلام می‌خوانیم هرکس سوره ی بقره و آل عمران را از حفظ داشت نزد صحابه بزرگ شمرده می‌شد.
چنان که خانه ی ویران نزد مردم ارزش ندارد، دل تهی از آیات الهی نیز در نزد خداوند بی ارزش است. اساس شرافت و ارزش انسان‌ها تقوا و انس با قرآن است. روح مانند بدن به غذا نیاز دارد و غذای آن قرآن و معارف الهی است. دلی که از کلام وحی بی بهره باشد، مرده و چون خانه ی ویران است.

۲.۵ - مشمول آمرزش الهی

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «من قرء القرآن عن حفظه ثم ظن ان الله تعالی لایغفره فهو ممن استهزء بآیات الله.» کسی که قرآن را از حفظ بخواند و گمان کند خدای تعالی او را نمی‌آمرزد، در شمار کسانی که آیات الاهی را به تمسخر گرفته‌اند، جای دارد.

۲.۶ - پاداش مضاعف

امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «ان الذی یعالج القرآن و یحفظه بمشقة منه و قلة حفظ له اجران.» هرکس در فراگیری قرآن بکوشد و به سبب کمی حافظه آن را به سختی حفظ کند دو پاداش دارد. (پاداشی برای حفظ آن و پاداشی برای تحمل سختی آن)

۲.۷ - پذیرفته شدن شفاعت

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «من قرء القرآن حتی یستظهره و یحفظه ادخله الله الجنة و شفعه فی عشرة من اهل بیته کلهم قد وجببت لهم النار.» هرکه (آن قدر) قرآن بخواند تا حفظ شود، خداوند او را به بهشت داخل خواهد کرد و شفاعتش را درباره ی ده تن از خانواده اش ـ که آتش بر آن‌ها واجب شده، می‌پذیرد.
آری، قرآن در حق مؤمنان شفاعت می‌کند و آنان را به بهشت رهنمون می‌شود؛عن النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ان القرآن شافع مشفع. حافظ و حامل قرآن نیز چون قرآن توان شفاعت دارد. البته شفاعت حافظان با قرآن تفاوت دارد. شفاعت قرآن فراگیر است؛ ولی شفاعت حافظ قرآن محدود بوده، تنها درباره ی خانواده اش و آن هم به تعداد انگشتان دست پذیرفته می‌شود.

۲.۸ - بالاترین درجات بهشت

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «عدد درج الجنة عدد آی القرآن فاذا دخل صاحب القرآن الجنة قیل له: ارقا و اقرء لکل آیة درجة فلا تکون فوق حافظ القرآن درجة.» درجات بهشت به تعدد آیه‌ها ی قرآن است. چون صاحب قرآن داخل بهشت شود، به وی می‌گویند بخوان و بالا رو که هر آیه یی را درجه یی است. پس برتر از درجه ی حافظ قرآن درجه یی نیست.

۲.۹ - دریافت پاداش انبیا

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «یا سلمان... ان اکرم العباد الی الله بعد الانبیاء العلماء ثم حملة القرآن، یخرجون من الدنیا کما یخرج الانبیاء و یحشرون من قبورهم مع الانبیاء و یمرون علی الصراط مع الانبیاء و یاخذون ثواب الانبیاء.» ‌ای سلمان،... همانا بعد از انبیا بهترین بندگان نزد خداوند عالمانند و سپس قاریان و حافظان قرآن. آنان همانند انبیا از دنیا می‌روند، همراه آنان از گورها برانگیخته می‌شوند، در کنار آنان از صراط می‌گذرند و پاداش آن‌ها را (از خداوند) دریافت می‌کنند.

۳ - حفظ قرآن در سیره

---

قاریان و حافظان قرآن نزد پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) جایگاهی والا داشتند و مورد احترام و تشویق مادی و معنوی آن بزرگان قرار می‌گرفتند. بخشی از سیره ی آنان در این زمینه چنین است:

۳.۱ - بخشش مجازات حافظان

در روزگار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و علی (علیه‌السّلام) ، دانستن فنون قرائت و حفظ قرآن به تخفیف مجازات یا بخشش آن می‌انجامید؛ برای مثال مردی نزد علی (علیه‌السّلام) آمد و به دزدی اعتراف کرد. حضرت پرسید: آیا چیزی از قرآن می‌دانی؟ پاسخ داد: آری، سوره ی بقره را به خاطر سپرده‌ام. حضرت فرمود: در مقابل این سوره دستت را به خودت بخشیدم و قطع نمی‌کنم.
اشعث نامش اشعث بن قیس و لقبش ابو محمد و از اصحاب پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و علی (علیه‌السّلام) بوده است و در زمان علی (علیه‌السّلام) از گروه خوارج به شمار می‌آمد. او با دختر ابوبکر، ‌ ام فروه ازدواج کرد. گفت: ‌ای امیرمؤمنان، آیا حد الاهی را تعطیل می‌کنی؟! حضرت فرمود: تو چه می‌دانی، اگر شاهدان بر جرم گواهی دهند، امام حق بخشش و تعطیل حدود الاهی ندارد؛ اما این فرد به زیان خویش اعتراف کرده است. وقتی شاهدی بر گناهی گواهی نداد، امام حق دارد حد الاهی را ببخشد و جاری نسازد.
تخفیف مجازات حافظان اکنون نیز در برخی از کشورهای اسلامی اجرا می‌شود. در کشور ما و نیز پاکستان زندانیانی که قرآن را حفظ می‌کنند، از تخفیفی ویژه برخوردار می‌شوند.

۳.۲ - حفظ قرآن در جایگاه مهریه

اهتمام به قرآن و حفظ آن در صدر اسلام چنان بود که یاد گرفتن سوره یی از قرآن مهریه ی زن مسلمان قرار می‌گرفت. سهل بن سعد می‌گوید: زنی نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمد و گفت: من خود را به خدا و رسولش بخشیدم. حضرت فرمود: به زن نیاز ندارم.
مردی به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گفت: او را به ازدواج من درآور. حضرت فرمود: چیزی داری به وی دهی؟ مرد گفت: خیر. حضرت فرمود: حتی انگشتری از فلز! مرد معذرت خواست. حضرت پرسید: از قرآن چه می‌دانی؟ مرد پاسخ داد: سوره ی فلان و فلان و همین طور سوره‌هایی که حفظ بود، برشمرد.
حضرت فرمود: آیا می‌توانی از حفظ بخوانی؟ گفت: آری. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: تو را به ازدواج او درآوردم، در برابر آنچه از قرآن به وی می‌آموزی

۳.۳ - تقدم حافظان در صحنه‌های اجتماعی

در صدر اسلام، ملاک تقدم افراد در کارهای مهم و حساس اجتماعی دانستن قرائت و حفظ قرآن بود. پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قاریان و حافظان را به منصب‌هایی چون فرماندهی و امامت جماعت می‌گماشت. در روایات چنان می‌خوانیم که نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مقرر داشت هر مسلمانی بیش از دیگران قرآن فرا گرفته، گرد آورده یا حفظ کرده است بر دیگران فرمان راند و بر مردگان نماز گزارد. در جنگ احد وقتی خواستند پیکر شهیدان را به خاک سپارند، شهیدی که بیش تر می‌دانست مقدم بود یا مدفن آن که آیات بیش تری به خاطر سپرده بود، نزدیک تر به حمزه قرار می‌دادند.
روزی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جمعی را به سفری می‌فرستاد، از آن‌ها پرسید: چقدر قرآن می‌دانید؟ یکی از آن‌ها ـ که از همه جوان تر بود ـ پاسخ داد: من سوره ی بقره و چند آیه ی دیگر از قرآن می‌دانم. فرمود: بروید، این شخص سرپرست و امیر شما است. گفتند: شخصی که شما می‌فرمایید از همه جوان تر است! پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: او سوره ی بقره را می‌داند.
در عصر نبوی، حفظ قرآن چنان اهمیت داشت که حتی غلامان حافظ نیز بر مردم عادی مقدم شمرده می‌شدند. وقتی مهاجران به مدینه هجرت کردند، سالم غلام ابو حذیفه، به دلیل این که از همه به فنون قرائت و حفظ قرآن آشناتر بود، امامت جماعت آن‌ها را بر عهده داشت.

۳.۴ - اختصاص مستمری از بیت المال

قاریان و حافظان قرآن در مسائل مادی نیز از توجه ویژه برخوردار بودند و بخشی از بیت المال مسلمانان به آنان اختصاص داشت. امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فرمود: آن که اسلام را بپذیرد، فرمانبردار باشد و قرآن را قرائت و حفظ کند، هر سال دویست دینار از بیت المال بهره مند می‌شود؛ و اگر در دنیا به طور کامل به او داده نشود، روز قیامت ـ که نیاز بیش تری دارد ـ دریافت خواهد کرد.من دخل فی الاسلام طائعا و قرا القرآن ظاهرا فله فی کل سنة مائتا دینار فی بیت مال المسلمین، ان منع فی الدنیا اخذها یوم القیامة وافیة احوج ما یکون الیها. باید توجه داشت که عبارت «قرا القرآن ظاهرا» به معنای حفظ کردن قرآن است.و این یک معنای کنایی است. بنابراین، ترجمه ی این عبارت به «خواندن قرآن به طور آشکار» درست نمی‌نماید. چنان که برخی از مترجمان تفسیر مجمع البیان این گونه معنا کرده‌اند.
در منابع تاریخی چنان می‌خوانیم که امام علی (علیه‌السّلام) برای آنان که قرآن قرائت می‌کردند، دوهزار دوهزار از بیت المال اختصاص می‌داد.ان علینا فرض لمن قرا القرآن الفین، الفین.
برخی از مراجع عظام مانند آیت‌الله العظمی گلپایگانی ـ قدس سره ـ و آیت‌الله صافی ـ دام ظله العالی ـ شهریه یی به حافظان قرآن اختصاص داده‌اند و در این زمینه، از سیره ی امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) پیروی کرده‌اند. آیت‌الله العظمی گلپایگانی ـ قدس سره ـ در آغاز برقراری شهریه ی خویش اعلام کرد: هر طلبه‌ای که حافظ قرآن باشد، در هر رتبه یی که شهریه بگیرد، شهریه اش را دو برابر می‌کنم. او هم چنین برای تشویق حافظان کل کشور، (چه روحانی و چه غیر آن) زمانی دستور داد برای همه حقوق تعیین کنند.
بعد از رحلت وی، داماد گرانقدرش حضرت آیت‌الله صافی ـ دام ظله العالی ـ این سیره را دنبال کرد. او اکنون به طلبه‌هایی که حافظ قرآن باشند دو برابر شهریه می‌دهد. امروزه این حرکت در حوزه ی علمیه ی قم به صورت یک فرهنگ درآمده است. شورای مدیریت حوزه حافظان قرآن را درجه بندی کرده است و برای حافظ ۵ جزء تا کل قرآن، به تناسب محفوظات، شهریه ی مخصوصی در نظر گرفته است.

۴ - پانویس

---